საქართველოს ყველაზე მაღალმთიან და ულამაზეს კუთხეში, სვანეთში, ბევრი მითი და ლეგენდაა შემორჩენილი. იქ დაცული თითოეული ქვა უძველესი საქართველოს ისტორიასა და კულტურას ინახავს. თავად სვანების მტკიცე ხასიათშიც ირეკლება ჩვენი წარსული, ისინი ხომ მუდამ იცავდნენ საქართველოს კარიბჭეებს. როცა სხვა კუთხეებს მტერი შეესეოდა, ქართველებს ეროვნული საგანძური სვანეთის მთებში აჰქონდათ და სვანებს ანდობდნენ.
ეს ძირძველი ქართული მიწა ბევრ საიდუმლოს ინახავს. ეთნოგრაფებს, ისტორიკოსებს თუ ლიტერატურის მკვლევარებს ჯერ კიდევ ბევრი რამ აქვთ შესასწავლი და სათქმელი. ამ კუთხეში პარანორმალური მკვლევარებისთვისაც ზღვა მასალა მოიძებნება. ბევრის აზრით, სვანურ ფოლკლორში მოთხრობილი ქამმერდე, ანუ ტყის კაცი, სულაც არ არის მითი. ზოგის თქმით, ის რეალურად არსებობს და დრო და დრო ადამიანებს სხვადასხვა სახით ევლინება. განსაკუთრებით იმ ადამიანებს ეცხადება, რომლებსაც სული ცოდვებით აქვთ დამძიმებული. სვანურ გადმოცემებსა და ერთი შეხედვით დაუჯერებელ ამბებზე პროფესორი, ისტორიკოსი, და პოეტი ერეკლე საღლიანი გვესაუბრა.
– ბატონო ერეკლე, საუბარი მინდა დავიწყო სპარტაკ ფარჯიანის მიერ გადაღებული ფილმით "მაცხვარ ლატლიშ", სადაც თქვენ მიერ დაწერილ ტექსტს თავად კითხულობთ. იქ თქვენ სვანეთს უწოდეთ "საქართველოს საგანძური, მთაში ატანილი". უფრო კონკრეტულად რას ეტყოდით ამის შესახებ ჩვენს მკითხველს?
– სვანეთში ბევრი სამუზეუმო ექსპონატი ინახება. ზოგი ადგილზეა შექმნილი, მაგრამ სვანეთი ცნობილი იყო იმითაც, რომ საქართველოს ამ ისტორიულ კუთხეში ხშირად აჰქონდათ ეროვნული საგანძური. მე არ ვიცი, რა უნდა იყოს ამაზე დიდი ნდობა. მთელმა საქართველომ სვანეთს ანდო ეს სიმდიდრე. ერთ-ერთი ასეთი შემთხვევა მოხდა იმერეთის 1818–20 წლების აჯანყების დროს, რომელსაც სათავეში ედგა იოანე აბაშიძე. იმერეთის უკანასკნელი მეფის, სოლომონის შთამომავალი. აჯანყება გამოიწვია იმან, რომ ეგზარხოსმა თეოფილაქტე რუსანოვმა ქართულ ტაძრებში შემონახული განძი რუსული ეკლესიის საკუთრებად გამოაცხადა და მისი კონფისკაცია მოითხოვა. ეს დიდი აჯანყება სწორედ ამას მოჰყვა. აჯანყებულებმა მთელი განძი მოათავსეს სათავსებში და გაუდგნენ სვანეთისკენ გზას. მათ რუსეთის იმპერიის სამხედრო ნაწილის ჯარისკაცები დაედევნენ. იმ დროს, როცა სვანეთისკენ მიმავალ მამულიშვილებს გაუჭირდათ, მთის წვერზე ცეცხლი დაანთეს. მოგვეხსენება, რომ იმ დროს ეს იყო ნიშანი იმისა, რომ იქ ვიღაცას უჭირდა და მათ მისაშველებლად თვითონ სვანები მიცვივდნენ. იმერეთიდან ამოსულმა ხალხმა სვანებს შესთავაზა, ეს განძი აიტანეთ სვანეთში, ჩვენ კი რუსებს შევაჩერებთ, რომ არ დაგვეწიონო. სვანებმა იუკადრისეს, ჩვენ კი არა, მეგზურს გამოგაყოლებთ და ეს განძი თქვენ თვითონ აიტანეთ, რუსებს ჩვენ შევაჩერებთო. აი, ასე გადარჩა ეს განძი.
– ამ კუთხემ საქართველოს უნიკალურ ფოლკლორთან ერთად ბევრი მითი და ლეგენდა შემოუნახა. ერთ–ერთი ყველაზე ცნობილი მათ შორის არის მითი ქალღმერთ დალისა და მონადირეების თემაზე.
– ეს მითი მხოლოდ თქმულებებში არ ასახულა, სვანურ ხალხურ პოეზიაშიც აისახა. სვანური ხალხური პოეზიის ერთი უნიკალური ნიმუში გვაქვს, სადაც ასეთი შინაარსის სიუჟეტია გადმოცემული– მონადირე წავიდა სანადიროდ, მოკლა ჯიხვი, რომელსაც შუბლზე მთვარესავით თეთრი რკალი ჰქონდა – ამას უწოდებენ ნარჩევ ჯიხვს, ანუ ეს არის ნადირობის ქალღმერთ დალის რჩეული ჯიხვი. ნადირობისას ყოველი მონადირე, რომელიც მას დაინახავს, ერიდება, რომ ესროლოს. ამ მონადირემ კი ეს ნიშანი ვერ დაინახა. როცა მივიდა და დახედა მოკლულ ჯიხვს, მუხლებზე დაეცა და ნადირთ მფარველ ღვთაებას პატიება სთხოვა. სახლში მოსულმა ზღო თავისი ნამოქმედარი იმით, რომ ნადირობის ღმერთს ხარი უძღვნა და დიდხანს სანადიროდ არ უვლია.
– მკითხველს რომ განვუმარტოთ, რას ნიშნავს "ხარი უძღვნა?"
– ეს ნიშნავს იმას, რომ ის ხარი იყო ქალღმერთისთვის მიძღვნილი. მიძღვნა არ ნიშნავდა, რომ მაინცდამაინც უნდა დაგეკლა, შეიძლებოდა უღელიც დაგედგა, მოგეხსნა, მაგრამ გაყიდვა არ შეიძლებოდა. როცა მიძღვნილ ცხოველს დაკლავდი, ის ხორცი უნდა დაგერიგებინა გაჭირვებულებისთვის, მეზობლებისთვის. იმ მონადირის დედამ არ იცოდა, რომ ეს ხარი იყო მიძღვნილი და როცა მყიდველებმა ჩამოიარეს, გაყიდა. მისი შვილი ამ დროს სახლში არ იყო. იმ ღამეს ბიჭის დედას დაესიზმრა თეთრი ქალი, რომელმაც უთხრა: "შენმა შვილმა ჩემი შვილი მოკლა და მე ეს გაპატიეთ, ხარი შემომწირეთ და ის ხარიც გაყიდეთ!". გამოეღვიძა დედას, ელდა ეცა. შვილი სანადიროდ იყო, მის საძებნელად ხალხი გაგზავნა და ის კლდეზე გადაჩეხილი იპოვეს.
– სვანებისგან ხშირად გამიგია მითი ქამმერდეს, შესახებ. სვანები ასე ვუწოდებთ ტყის კაცს... საიდან წარმოიშვა იგი?
– მოგვეხსენება, რომ ჰიმალაის მთებში, როდესაც მთამსვლელები ცდილობენ ამ 800 მეტრიანი მწვერვალების დალაშქვრას, ხშირია მათზე თავდასხმა. ამ თავდამსხმელს უწოდებენ იეტს, ანუ თოვლის კაცს. რამდენიმე წლის წინ ტელევიზიითაც კი აჩვენეს ამ თოვლის კაცის მოძრაობა, მისი ნახტომი... ეს მართლაც არაადამიანურია. მისი მოძრაობა და აგებულება ადამიანისას ჰგავს.
– თქვენი აზრით, რამდენად ახლოს არის ეს რეალობასთან?
– შექსპირის ერთ–ერთი გმირი, ჰამლეტი რომ ეუბნება ჰორაციოს – "ბევრი რამ ხდება, ჰორაციო, ამქვეყანაზე ისეთი, ფილოსოფოსებს სიზმრადაც რომ არ მოელანდებათო, მე ვფიქრობ, რომ სწორედ ასეა. ჩვენ ხილულ სამყაროში ვცხოვრობთ და ყველაფერს იმის მიხედვით ვაფასებთ, რაც ჩვენ თვალთახედვაში ექცევა, მაგრამ დანარჩენი სამყაროს არსებობის შესახებ არაფერი ვიცით. მას მეცნიერებმა "პარალელური სამყაროები" უწოდეს.
– მე თავად ვიცნობ იმ ადამიანებს სვანეთში, რომლებიც ყვებიან, ღამით მიმავალთ თუ როგორ შეეჩეხათ ქამმერდე.
– მე არ ვიცი, ამ შემთხვევაში რამდენად სარწმუნოა მათი მონათხრობი, მაგრამ ნამდვილად არაფერს გამოვრიცხავ. თავისთავად ქამმერდეს არსებობა იმაზე მიგვანიშნებს, რომ ჩვენ ჩვენი გარემოც არ გვაქვს საფუძვლიანად შესწავლილი. დედამიწის გულში დამარხულ და შენახულ საიდუმლოებებს ბოლომდე ვერ ვწვდებით. მაგალითად, ჩემი სოფლის ზემოთ არის დიდი ქვა. გადმოცემის მიხედვით, ეს ქვა ქამმერდემ მოიტანა და როცა ამ ქვაზე ჯვარი ამოჭრეს, ის იქაურობას გაეცალაო. ე.ი. ჩვენ გარკვევაც კი გვიჭირს, თუ რა ძალაა ეს ქამმერდე. მაგალითად, სვანეთში, ოჯახში მესტუმრა ერთი კაცი, რომელიც მომიყვა, თუ როგორ დახვდა მას ქამმერდე და ფიზიკურად შეეხო. როცა ის კაცი ჩემი ოჯახიდან წავიდა, პირველი, რაც გავიფიქრე, იყო ის, რომ, სამწუხაროდ, ამ კაცს დიდი ცოდვები ჰქონდა ჩადენილი. თურმე ქამმერდეს შეხვედრის შემდეგ შინ რომ მისულა, დასისხლიანებული და შემოფლეთილი ჰქონია ტანსაცმელი. სახლში შესვლისთანავე გული წასვლია, ძლივს გადაარჩინეს. მერე თვითონ ყვებოდა, ქამმერდემ ხელი რომ წამავლო, პირველი, რაც მითხრა, იყო, კარგია, ღამე რომ დადიხარ გარეთ, რადგან შენ დღისით გამოსაჩენი პირი არ გაქვსო. ეს მართლაც სასწაული არ არის?! ამიტომ ვიფიქრე მეც, რომ ამ კაცს რაც გადახდა, სწორედაც თავისი ჩადენილი ცოდვების შედეგი იყო.
– რას ფიქრობთ, სიმართლე იყო თქვენი სტუმრის მონათხრობი?
– ამ შემთხვევაში ცოტა შორს წავალ და ღვთივგანბრძობილი მამების აზრს გეტყვით. ისინი ამბობენ, რომ ყოველი ნადირის თუ ზებუნებრივი არსების თავდასხმა ჩვენზე არის ჩვენი ცოდვების გამო. ეს ცოდვები კი სწორედ ნადირის – ან ქამმერდეს, ან რაიმე არსების – სახეს იღებს და გვესხმიან თავს. უფრო ალბათ ამ კუთხითაც შეიძლება ავხსნათ. ხოდა, ის კაცი რომ ჩემგან წავიდა, სწორედ ამიტომ გავიფიქრე, ეს ყველაფერი მისი ცოდვების საზღაური ხომ არ იყო–მეთქი.
– უფროსების მონათხრობის მიხედვით, ქამმერდე ხშირად იცვლის სახეს და შეიძლება ახლობელი ადამიანის სახითაც კი გამოგვეცხადოს...
– ვერ გეტყვით, თუმცა მიმაჩნია, რომ ეს ყველაფერი უნდა შეიკრიბოს, იმიტომ, რომ ყოველ მონაყოლში, თუნდაც მითში, არის ისეთი რამეც, რამაც შემდეგ შეიძლება ამ საკითხით დაინტერესებულ ადამიანებს კარგი სამსახური გაუწიოს. მე თოვლის კაცი, ანუ იეტი ვახსენე და, სხვათა შორის, ამ იეტზე თქმულებები სვანეთშიც არსებობს, ოღონდ ჩვენ მას ქამმერდეს ვუწოდებთ. "ქამ" ნიშნავს – "გარეთ", "მერდე" – "მყოფს", ე.ი. გარეთმყოფი ადამიანი, თუმცა მას სალიტერატურო ქართულ ენაში ზუსტი შესატყვისი არ გააჩნია.
– რითი განსხვავდება ის ჩვეულებრივი ადამიანისაგან?
– ის ერთ ადგილზე არ არის დამკვიდრებული, ჩვეულებრივი ადამიანისგან განსხვავებით, ბუნებასთან შერწყმულია. ბუნების, გარემოს სუნთქვას ჩვენზე კარგად გრძნობს. მისი მოძრაობაც უფრო სწრაფია, ძალდაუტანებელი, სხარტი. ამავე დროს შეუძლია, უცებ გამოჩნდეს და სწრაფადვე გაუჩინარდეს, ანუ მისი შესაძლებლობები ადამიანურობის ფარგლებში ვერ თავსდება. თუ ამას დავუშვებთ, ისიც არ უნდა გვიკვირდეს, რომ მას გააჩნია ის დიდი ძალა, რითაც შეიძლება ვინმეს ახლობელი ადამიანის სახით გამოეცხადოს.
– სვანეთის რამდენიმე სოფელში არის ცალკე საძვალე, რომელსაც ბუშების სასაფლაოს უწოდებენ. სოფლების მცხოვრებნი იმ სასაფლაოზე არ მარხავენ თავიანთ მიცვალებულებს. ვინ იყვნენ ბუშები?
– სხვათა შორის, ეს მეც ძალიან მაინტერესებს და ამ შემთხვევაში პასუხს კომპეტენტური ადამიანებიგან ველოდები. სასურველი იქნება კვლევებში ისტორიკოსებთან ერთად ანთროპოლოგებიც თუ ჩაერთვებიან. ერთხელ ასეთი რამ მოხდა... იმ ადგილას, სადაც ეს სასაფლაოა შემოსაზღვრული, ერთი კაცი სამარხისგან ოდნავ მოშორებით მიწას თხრიდა. მან არ იცოდა, რომ ის ადგილიც ბუშების სასაფლაოს ეკუთვნოდა. მიწას ამოჰყვა ძვლები და ამ ძვლების სიდიდემ ყველა გააოგნა. აშკარაა, რომ ბუშები ვეებერთელა ტანის ხალხი იყო.
– როგორ აღმოჩნდა ასეთი განსხვავებული აგებულების მქონე ხალხი სვანეთში?
– ზოგი ფიქრობს, რომ ისინი ადგილობრივები იყვნენ, რომლებიც დაწინაურებულ კასტას მიეკუთვნებოდნენ. მათ ადრეულ საუკუნეებში აიღეს ხელში ხალხზე მმართველობა, მერე კი მათ თითქოს ხალხმა არ აპატია ის მედიდურობა, რასაც ისინი იჩენდნენ. ხალხი აჯანყდა და ბუშები ამოწყვიტა. მათი დაღუპვის შესახებ ბევრი მითი არსებობს. ზოგი ბუშების ამოწყვეტას აფრასიძეთა საგვარეულოს მიაწერს, იმიტომ, რომ მათ მოინდომეს, სოფელი ეცერი მთლიანად დაემორჩილებინათ და დაპატრონებოდნენ. სწორედ ამიტომ აფრასიძეთა საგვარეულოს წარმომადგენლები შეიკრიბნენ და დადეს ფიცი, რომ ბოლომდე იბრძოლებდნენ. ბუშებს თავს მოულოდნელად დაესხნენ და მთლიანად ამოწყვიტეს. ცხადია, რომ ისინი მხოლოდ ძალმომრეები არ უნდა ყოფილიყვნენ, რადგან ბუშების ნაშენი კოშკების ნანგრევებია შემორჩენილი. ხელოვნების თვალსაზრისით, ისინი საკმაოდ მაღალი დონის ნიმუშებია. ეს უკვე მიგვანიშნებს იმაზე, რომ ისინი ხუროთმოძღვრებაშიც იყვნენ გაწაფული. ის ადამიანები, რომლებმაც მათ შესახებ ბევრი რამ იციან, ამჟამად ცოცხლები არიან და კარგი იქნება, ვინმე მათ საუბრებს თუ ჩაიწერს და შეკრებს.
– დიდი მადლობა საინტერესო საუბრისთვის. და ბოლოს, რას უსურვებდით "სვანეთინიუსის" მკითხველს, მაყურებელს...
– პირველ რიგში, მინდა ვუსურვო სიკეთე, ბედნიერება! კიდევ ერთი რამ მინდა, ვუთხრა, ხშირად სიზმარსა და ცხადს შორის მხოლოდ ერთი ნაბიჯია და არის შემთხვევა, როცა სიზმარი უფრო ჰგავს ცხადს და ცხადი – სიზმარს. აი, ამიტომ მე მინდა, ვუსურვო ამის გარჩევის დიდი უნარი ბევრ იმ მონათხრობში, რომელსაც მოიძიებენ და მოისმენენ. ყველაფერს თავისებური თვალით შეხედონ და შემდეგ გააცნობიერონ არა მხოლოდ იმის საფუძველზე, რაც მათ წარმოდგენაში ეტევა, არამედ ისეც, რაც მათ წარმოდგენაში არ ეტევა.
